ડૉ. મનમોહનસિંહ: ભારતીય રાજકારણમાં એક ઐતિહાસિક નેતા

 ‘હજારો જવાબોં સે અચ્છી હૈ મેરી ખામોશી’ સંસદમાં શાયરના અંદાજમાં વિરોધીઓને જવાબ આપી ચૂપ કરાવતા!

‘હજારો જવાબોં સે અચ્છી હૈ મેરી ખામોશી’ ઓછું બોલતા પણ કામનું બોલતા પૂર્વ પ્રાધાનમંત્રીએ ભારતની સંસદમાં કહેલુ આ વાક્ય આજે દેશમાં ફરી ગુંજ્યું છે,કારણકે સંસદમાં વિરોધીઓને શાયરના અંદાજમાં જવાબ આપતો આ અવાજ આજે કાયમ માટે ‘ખામોશ’ થયો છે.ભારતે તેના પૂર્વ પ્રધાનમંત્રીને ગુમાવ્યા છે, 92 વર્ષની વયે પૂર્વ વડાપ્રધાન મનમોહન સિંહે દિલ્હી એઇમ્સમાં અંતિમ શ્વાસ લીધા હતા.તબિયત અચાનક બગડતાં રાત્રે એમ્સમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા,જ્યાં તેવોએ જીવનનો સાથ છોડ્યો હતો.પૂર્વ પ્રધાનમંત્રી ડૉ.મનમોહનસિંહના નિધન સાથે જ દેશે આર્થિક ભારતની પ્રગતિના આર્કીટેક પણ ગુમાવ્યા છે,જાણે કે અર્થશાસ્ત્રી ડો.મનમોહનસિંહનો યુગ અથામ્યો છે.ડૉ.મનમોહન સિંહને બે વખત ભારતના વડાપ્રધાન બનવાનું સૌભગ્ય પ્રાપ્ત થયું છે,જોકે ડો.મનમોહનસિંહને એક્સીડેંટલ પ્રાઈમિનિસ્ટર પણ કહેવામાં આવ્યા હતા. તેમણે મૌન પ્રધાનમંત્રીની તરીકે પણ વિપક્ષ દ્વારા ઉપાધિ આપવામાં આવી હતી પરંતુ એકવાત ચોક્કસ હતી કે,ડો.મનમોહન સિંહે રાજકારણી કરતાં વધુ કુશળ અર્થશાસ્ત્રી તરીકે પોતાની ઓળખ બનાવી હતી.

આર્થિક ઉદારીકરણના માર્ગ ખોલી દેશને મજબૂત અર્થતંત્ર આપવામાં મોટું યોગદાન આપનારા દેશના 14મા વડાપ્રધાન ડૉ.મનમોહનસિંહે આધાર, મનરેગા, RTI,શિક્ષણના અધિકાર જેવી અનેક યોજનાઓથી દેશના વિકાસને ગતિ આપવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો,તેઓએ વિશ્વ માટે ઉદારીકરણના દરવાજા ખોલીને ભારતને વિશ્વની આર્થિક મહાસત્તા બનવવાનો માર્ગ પ્રશસ્ત કર્યો હતો.તેમની આર્થિક નીતિઓને કારણે ન માત્ર દેશની અર્થવ્યવસ્થા ઝડપથી આગળ વધી પરંતુ સામાન્ય લોકોના જીવનમાં પણ મોટો બદલાવ આવ્યો હોવાનું મનાય છે. મનમોહન સિંઘની નીતિઓએ માત્ર ભારતની આર્થિક સ્થિતિ સુધારવામાં મદદ કરી નથી,પરંતુ સામાજિક અને માળખાકીય સુધારાઓ પણ લાવ્યા છે. દેશની અર્થવ્યવસ્થાને મુશ્કેલ સમયમાંથી બહાર લાવવાનો શ્રેય પણ ડૉ.મનમોહનસિંહના ફાળે જાય છે.

– ભાગલા બાદ ભારતમાં સ્થાયી થયો હતો પરિવાર

દેશના 14મા વડાપ્રધાન ડૉ.મનમોહનસિંહનો જન્મ આમ તો હાલના પાકિસ્તાનમાં થયો હતો,ભારતની આઝાદી બાદ ભાગલાના સમયે ડો.મનમોહન સિંહનો પરિવાર પાકિસ્તાનથી વિસ્થાપિત થઈ હલ્દવાની આવ્યો હતો. ડૉ.મનમોહનસિંહે બાળપણમાં જ માતાની છત્ર ગુમાવી હતી,દાદા દાદીએ તેમને ઉછેરી મોટા કર્યા હતા,કઈ કરવાની લગન અને દ્રઢ મનોબળે ડૉ.મનમોહનસિંહે પોતાનો એક આગવો મુકામ હાસિલ કર્યો હતો.પિતા ઇચ્છા વિરુદ્ધ ડોક્ટર બનવાને બદલે તેઓએ કેમ્બ્રિજ અને ઓક્સફર્ડમાંથી અર્થશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરી અર્થશાસ્ત્રી બની ગયા! પંજાબ યુનિ.અને દિલ્હી સ્કૂલ ઑફ ઈકોનોમિક્સમાં શિક્ષક તરીકે ની ફરજ નીભવતા નિભાવતા વર્ષ 1971માં વાણિજ્ય મંત્રાલયમાં આર્થિક સલાહકાર પણ રહ્યા અને જોતજોતા વર્ષ 1972માં નાણા મંત્રાલયના મુખ્ય આર્થિક સલાહકાર પણ બન્યા હતા.

  ચલણી નોટો પર હસ્તાક્ષર ધરાવનાર એકમાત્ર PM
ડૉ.મનમોહનસિંહ મુખ્ય આર્થિક સલાહકાર બન્યા હતા તે પહેલા 1985 થી 1987 સુધી આયોજન પંચના વડા તરીકે રહ્યા હતા,1982થી 1985 સુધી રિઝર્વ બેંકના ગવર્નર રહ્યા હતા.જોકે પીવી નરસિમ્હા રાવની સરકારમાં તેઓ નાણામંત્રી બન્યા હતા,અને વર્ષ 2004માં અટલ બિહારી બાજપાઈના ઇન્ડિયા શાઇનિંગને માત આપી કોંગ્રેસનો વિજય પરચમ લહેરાયો ત્યારે સોનિયા ગાંધીના વિદેશકુળના વિવાદ વચ્ચે ડો.મનમોહનસિંહ દેશના 14માં પ્રધાનમંત્રી બન્યા હતા,પ્રધાનમંત્રી બન્યા બાદ વર્ષ 2005માં ભારત સરકારે 10 રુપિયાની ચલણી નોટ બહાર પડી હતી,આ ચલણી નોટમાં પ્રધાનમંત્રી ડૉ.મનમોહનસિંહના હસ્તાક્ષર હતા,ડૉ.મનમોહનસિંહ એકમાત્ર એવા પ્રધાનમંત્રી હતા કે જેઓના હસ્તાક્ષર ભારતની ચલણી નોટો પર હતા.

— વડાપ્રધાનના આર્થિક સલાહકાર બન્યા બાદ શરૂ થઇ રાજકીય સફર

ડૉ.મનમોહનસિંહની રાજકીય સફરની શરૂઆત પણ રોચક રહી છે,રાજકારણનો ‘ર’ પણ જાણતા ન હતા,જોકે 1985માં રાજીવ ગાંધીના શાસન દરમિયાન મનમોહન સિંહને ભારતીય આયોજન પંચના ઉપાધ્યક્ષ તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા એ સાથે જ રાજકીય સફરની શરૂઆત થઇ હતી.1990માં તેમનું સંપૂર્ણ રાજકીયકરણ થયું હતું તેમેને વડાપ્રધાનના આર્થિક સલાહકાર બનાવવામાં આવ્યા હતા.જોકે સરકારમાં તેમને સ્થાન પીવી નરસિમ્હા રાવ વડાપ્રધાન બન્યા ત્યારે મળ્યું,વર્ષ 1991માં મનમોહન સિંહનો મંત્રીમંડળમાં સમાવેશ કરાવમાં આવ્યો હતો અને તેમને નાણાં મંત્રાલયનો સ્વતંત્ર હવાલો આપવામાં આવ્યો હતો. આ સમયે ડૉ.મનમોહન સિંહ ન તો લોકસભાના સભ્ય હતા કે ન તો રાજ્યસભા ના એટલે બંધારણીય પદ માટે આસામમાંથી તેઓ રાજ્યસભા માટે ચૂંટાયા હતા.

— સોનુ ગીરવી મૂકવાના દિવસ આવ્યા તો મનમોહનસિંહે બાજી પલ્ટી હતી

ડો.મનમોહન સિંહે નાણામંત્રી તરીકેનો કાર્યભાર સંભાળ્યો ત્યારે દેશ ગહન આર્થિક સંકટમાંથી પસાર થઈ રહ્યો હતો.દેશની તિજોરીમાં માત્ર ગણીને $890 મિલિયનનું વિદેશી ચલણ જ બાકી રહ્યું હતું.જે બે અઠવાડિયાના આયાતના ખર્ચને જ આવરી શકે તેમ હતો.દેશે આયાત ખર્ચને પહોંચી વળવા માટે વિદેશમાં તેનું સોનું ગીરવે રાખવું પડતું હતું.ડૉ. મનમોહન સિંહે, નાણામંત્રી તરીકેના તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન મનમોહન સિંહે અર્થવ્યવસ્થાને મજબૂત કરવા ઘણા પગલાં લીધા હતા.તેમણે સરકારી નિયંત્રણ ઘટાડવા અને એફડીઆઈને પ્રોત્સાહન આપવા સહિતના ઘણા નિર્ણયો અમલમાં મૂકી દેશની અર્થવ્યવસ્થાને વૈશ્વિક બજાર માટે ખુલ્લી મૂકવામાં મોટું યોગદાન આપ્યું હતું.આરબીઆઈએ બેન્ક ઓફ ઈંગ્લેન્ડ પાસે સોનું ગીરવે મૂકીને 400 મિલિયન ડોલર એકત્ર કર્યા હતા, 1991માં આર્થિક ઉદારીકરણની શરૂઆત કરી અને અર્થતંત્રને મુશ્કેલીમાંથી બહાર કાઢવામાં સફળ તેઓ સફળ રહ્યા હતા અને ડિસેમ્બર 1991માં ભારત સરકારે વિદેશમાં ગીરવે રાખેલા સોનું મુક્ત કર્યું અને આરબીઆઈને સોંપ્યું હતું.

— ડો.મનમોહનસિંહે સોનિયાગાંધી વિરુદ્ધ જઈ પરમાણુ કરાર કર્યા હતા

પૂર્વ પ્રધાનમંત્રી ડો.મનમોહન સિંહ અનેક ઉપલબ્ધીઓ આજે લોકો યાદ કરી રહ્યા છે,જોકે વડાપ્રધાનના કાર્યકાળ દરમિયાન અમેરિકા સાથેની પરમાણુ ડીલ તેમની સૌથી મોટી ઉપલબ્ધીઓ પૈકીની એક મનાય છે. 2006માં ડૉ.મનમોહન સિંહે વોશિંગ્ટનમાં યુએસ પ્રમુખ જ્યોર્જ બુશ સાથે પરમાણુ કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા એ સાથે જ પરમાણુ વેપારને લઈને ભારતનો 30 વર્ષનો વનવાસ સમાપ્ત થઈ રહ્યો હતો.ડો.મનમોહનસિંહે સોનિયાગાંધી વિરુદ્ધ જઈ પરમાણુ કરાર કર્યા હોવાનું પણ કહેવાય છે,જોકે આ ડીલ બાદ તેમની ખુરશી ડગી હતી,ડીલના વિરોધમાં ડાબેરીઓએ સરકારમાંથી ટેકો પાછો ખેંચી લીધો હતો.સમર્થન પાછું ખેંચવાના મુદ્દે સોનિયાએ ડીલ પાછી ખેંચવાની વાત શરૂ કરી હતી,અંતે સરકારે ગૃહમાં વિશ્વાસ મતમાંથી પસાર થવું પડ્યું પણ મનમોહન સિંહની સરકારે સપા નેતા અમર સિંહની મદદથી 19 મતોથી વિશ્વાસ મત જીત્યો હતો.

— જયારે રાહુલગાંધીએ મનમોહનસિંહના વટહુકમને જાહેરમાં ફાડી નાખ્યો હતો

શાંત અને મુદુ ગણાતા ડો.મનમોહનસિંહની રાજકીય સફરમાં અનેક વિવાદો પણ રહ્યા હતા,ડો.મનમોહનસિંહને મજબુર પ્રધાનમંત્રી અને તેમની સરકારને રિમોટ કંટ્રોલથી ચાલતી સરકાર કહેવામાં આવતી હતી,રાજકીય ઉતાર-ચઢાવ વચ્ચે એનેકો વખત ડો.મનમોહન સિંહ વ્યથિત પણ જોવા મળ્યા અને તેમનું દર્દ પણ છલકાતું દેખાયું હતું.ડો.મનમોહનસિંહના કાર્યકાળમાં દેશે 2G-કોલસા કૌભાંડથી લઇ મોંઘવારી, 2G, ટેલિકોમ કૌભાંડો પણ જોવા અને સાંભળ્યા હતા,જોકે ડો.મનમોહનસિંહની સૌથી વધુ કિરકીરી ત્યારે થઇ જયારે 2013માં સુપ્રીમ કોર્ટે રાજનીતિમાં ગુનેગારોના પ્રવેશને રોકવા માટે પોતાનો ચુકાદો આપ્યો હતો આ ચુકાદાને મનમોહન સરકાર આ નિર્ણયને પલટાવવા માટે વટહુકમ લાવવાની હતી. પરંતુ રાહુલ ગાંધીએ વટહુકમને બકવાસ ગણાવ્યો અને તેને મીડિયા સામે જ ફાડીને ફેંકી દીધો હતો.રાહુલગાંધીની હા હરકત બાદ આહત થયેલા પૂર્વ પ્રધાનમંત્રી ડૉ. મનમોહનસિંહ રાજીનામું આપવા સુધી તૈયારી બતાવી હતી.

— રાજ્યસભાની ચૂંટણી વેળાએ સંસદમાં દેખાયા હતા મનમોહનસિંહ

અર્થશાસ્ત્રી ડો.મનમોહનસિંહનો એક યુગ સમાપ્ત થયો છે,આ દુનિયાને અલવિદા કરનારા ડો.મનમોહનસિંહ વધુ એક પ્રધાનમંત્રી હતા,જેઓ અટલ બિહારી બાજપાઈજીના જન્મદિવસના બીજા જ દિવસે દુનિયાને અલવિદા કરી ગયા.અર્થશાસ્ત્રી ડો.મનમોહનસિંહના નિધનથી દેશ સાથે કોંગ્રેસે પણ એક રાહબર અને માર્ગદર્શક ખોયા છે.પોતાના રાજકીય સફર વચ્ચે વ્યકતિગરીતે સ્વચ્છ છબી માટે આજે પણ લોકો મનમોહનસિંહને યાદ કરે છે.ઉલ્લેખનીય છે કે,તાજેતરમાં જ રાજ્યસભાના સાંસદ તરીકેની તેમની સફર પૂર્ણ થઇ હતી.તેઓ રાજ્યસભાની ચૂંટણી વેળાએ સંસદમાં દેખાયા હતા,જેને લઇને પણ કોંગ્રેસ પણ ખુબ માછલાં ધોવાયા હતા.વોટ માટે ડો.મનમોહનસિંહને વહીલચેર પર સંસદમાં લાવવાને કારણે કોંગ્રેસના નેતાઓ હાંસિયામાં મુકાયા હતા.ઉલ્લેખનીયછે કે,પ્રધાનમંત્રી મનમોહનસિંહ બાદ કોંગ્રેસ માટે પ્રધાનમંત્રી પદ જાણે સ્વપ્ન જ બની રહ્યું છે.છેલ્લા 15 વર્ષમાં કોંગ્રેસની સ્થિતિ બાદ થી બદતર બની રહી છે.કોંગ્રેસ રાજ્યોમાં પણ સિકુડાઈ રહી છે જે માટે ક્યાંક ને ક્યાંક વર્તમાન કોંગ્રસની નેતાગીરી પર લોકોને વિશ્વાસ રહ્યો નથી અને તે જ વાસ્તવિકતા છે.

BY DIPAK KATIYA ON DECEMBER 27, 2024